KROKİ, ÖLÇEK, HARİTA VE ATLAS

Kroki, Çizimi ve Yararları

Yakın çevremizi kâğıt üzerinde gösterebilmek için kroki ve plândan yararlanırız.

Sokağımızın, mahallemizin ya da semtimizin, kuş bakışı görüşünün küçültülerek, ölçüsüz olarak düzlem üzerine çizilmesine, kroki denir.

Kuş bakışı, yüksek bir yerden aşağıya doğru bütün genişliği içine alabilecek şekilde bakmak demektir. Kroki, günlük yaşantımızda çok sık kullandığımız çizimdir. Bu çizimler, ana hatlarıyla ölçmeden yapılır.

Krokiye ölçek konulmaz. Uzunluklar göz kararı ile belirtilir. Önemli yerler şematik olarak gösterilir. Krokinin çizildiği kâğıdın bir köşesine kuzey-güney doğrultusunu gösteren bir ok konulur.

Kroki, okulumuzun çevresini, mahallemizi, köyümüzü tanımada yardımcı olur. Ayrıca aradığımız bir adresi bulmak için de krokiden yararlanırız. Bir arkadaşımıza evimizin yerini basit bir kroki çizerek tarif edebiliriz. Sınıfımızın, okul bahçesinin, odamızın ve sokağımızın durumunu da kroki ile gösterbiliriz.

Ölçek ve Ölçek Çeşitleri

Bir yerin, haritasını veya plânını yapabilmek için o yer küçültülerek bir düzlem üzerine çizilebilir. Çünkü haritası veya plânı çizilecek yerin büyüklüğünde bir kâğıt bulmak ve kullanmak olanaksızdır. Bunun için çizilecek yerleri eşit oranlarda küçülterek çizmemiz gerekir. Bu küçültme oranına ölçek denir. Ölçek, herhangi bir yerin plân veya haritası çizilirken, ne kadar küçültüldüğünü gösteren orandır. Plân ve haritaların hepsinde ölçek bulunur.

İki çeşit ölçek vardır. Bunlar kesir ve çizgi ölçeğidir.

Harita üzerindeki uzunluk
Ölçek = -----------------------
Arazi üzerindeki uzunluk

1/25 000, —1/300000 veya 1 : 250 000 şeklinde yazılan ölçeklere, kesir ölçeği denir. Bu ölçekte küçültme oranı, payı 1 olan kesir sayıları ile gösterilir. Kesir ölçeğinde, harita ya da plân üzerindeki 1 cm'lik uzaklığın, gerçek te ne kadar olduğu paydada görülür.

Örneğin, bir plânın köşesinde "Ölçek : 1/100" olarak yer almış olsun. Bu kesir ölçeği, gerçek uzunlukların her birinin 100 kez küçültülerek düzlem üzerine geçirildiğini gösterir. 100 cm'lik gerçek uzaklık, plânda, 1 cm'lik uzunlukla gösterilmiş demektir. Ölçekten yararlanılarak iki yer arasındaki gerçek uzaklıklar hesaplanmaktadır. Örneğin, 1/3 000 000 ölçekli bir haritada iki şehir arasındaki uzaklık 8 cm olsun. Bu iki şehrin birbirine olan gerçek uzaklığını şu şekilde bulabiliriz:

Gerçek uzaklık = Haritanın ölçeği x Haritadaki uzunluk

3 000 000 x 8 = 24 000 000 cm = 240 km'dir.

Çizgi ölçeği, haritanın bir köşesinde çizgi ile gösterilir. Çizgi ölçeği, haritadaki küçültme oranına göre, eşit bölümlere ayrılıp üzerine rakamlar yazılarak oluşturulmaktadır.

Ölçek rakamından, plân veya haritası yapılan yerlerin, gerçek ölçülerinin ne kadar küçültüldüğünü anlarız.

HARİTALARDAN YARARLANMA VE HARİTA OKUMA BİLGİSİ

Harita çeşitleri:

Harita yüzey şekillerinin belli oranlarda küçültülerek, düzlem üzerine aktarılmasıdır. Ancak bu işlem yapılırken tam olarak gerçek yansıtılamaz. Bunun temel nedeni dünyanın yuvarlak olmasıdır. Haritalar yapılırken değişik yöntemler kullanılır.

Bunlara izdüşüm (projeksiyon) denir. Son yıllarda en çok kullanılan yöntem uydu fotoğraflarıdır.

Haritalar ölçeklerine ve kullanım amaçlarına göre şöyle sınıflandırılır:

1- Ölçeklerine göre haritalar:

a) Planlar:

Ölçekleri 1:20.000'e kadar olan haritalardır.

b)Topografya haritaları:

Ölçeği 1:20.000 ile 1:200.000 arasında olan haritalardır.

c)Orta ölçekli haritalar:

Ölçeği 1:200.000 ile 1:500.000 arasında olan haritalardır.

d)Küçük ölçekli haritalar:

Ölçeği 1:500.000 den küçük olan haritalardır.

Ölçeğin paydasındaki rakam büyüdükçe, ölçek dolayısı ile harita küçülür.

BÜYÜK ÖLÇEKLİ HARİTALARIN ÖZELLİKLERİ:

a- Haritası çizilecek alan dardır.

b- Ayrıntı fazladır.

c- Ölçeğin paydasındaki rakam küçüktür.

KÜÇÜK ÖLÇEKLİ HARİTALARIN ÖZELLİKLERİ:

a- Haritası çizilecek alan geniştir.

b- Ayrıntı azdır.

c- Ölçeğin paydasındaki rakam büyüktür.

2- Kullanım amaçlarına göre haritalar:

A)Fiziki haritalar

B)Beşeri ve ekonomik haritalar

C)Siyasi haritalar

Belirli bir konu için özel olarak hazırlanmış haritalara Özel Konu Haritaları denir. Turizm, Jeomorfoloji, Jeoloji, v.b.

HARİTALARDA YÜZEY ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLME BİÇİMLERİ:

a) Tarama

b) Gölgelendirme

c) Kabartma

d) İzohips yöntemi

e)Renklendirme

Bu yöntemler arasında en çok kullanılanları renklendirme ve izohips yöntemleridir.

İZOHİPS:

Deniz seviyesine göre aynı yükseltide bulunan noktaların birleştirilmesi ile oluşan eğrilerin kullanıldığı yöntemdir.

İzohipslerin özellikleri:

1- Başlangıcı deniz seviyesidir.Kıyı çizgisinden geçen eğri 0 m eğrisidir.

2- Aynı eğri üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltileri aynıdır.

3- İzohipsler yerşekillerinin biçimini ve yükseltisini gösterir.

4- Kapalı eğrilerdir,birbirini kesmezler.

5- Haritada iki izohips arası uzaklık eşittir.

6- İzohips sayısı haritanın ölçeğine göre değişir.

7- Sık olduğu yerlerde eğim fazladır.

8- İzohipsler çukur yerlerde ve doruklarda nokta halindedir.

İzohips yöntemi deniz derinliğini göstermek için kullanılıyorsa bu eğrilere izobat (eş derinlik) eğrileri adı verilir.

Sıcaklık gösteren haritalarda izoterm (eşsıcaklık) eğrileri,

Basınç gösteren haritalarda kullanılan eğrilere de izobar (eşbasınç) adı verilir.

Haritalarda yüzey şekillerinin yükseltilerini veya deniz derinliklerini göstermek için renklerden de yararlanabiliriz.

Harita İşaretleri:

Haritalar üzerinde, o yüzeye ait bazı bilgiler işaretlerle verilir. Bu işaretlere harita işaretleri ya da harita lejand ı denir.

Haritanın Yönleri

Bütün haritaların üst tarafı kuzeyi, alt tarafı güneyi, sağ tarafı doğuyu, sol tarafı da batıyı gösterir. Ancak, bulunduğumuz yerde, yönleri tam olarak bilemiyorsak, bir pusula yardımıyla yönümüzü tespit etmeliyiz. Haritayı tam pusuladaki yöne göre doğru bir şekilde tutmalıyız. Böylece harita üzerindeki yerin, bulunduğumuz yere göre hangi yönde olduğunu bulabiliriz.

Harita Özel İşaretleri

Haritalarda; yer şekilleri, nehirler, göller, şehirler, deniz ve karalar olduğu gibi gösterilemez. Çeşitli işaretler kullanılır.

Haritalarda verilmek istenen bilgiler, harita üzerinde çeşitli işaretlerle gösterilmektedir. Haritanın bir köşesinde, bu işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bir tabloya yer verilmektedir. Bu tabloya, harita anahtarı (lejant) denir. Elimizdeki haritalardan gereği gibi yararlanabilmek için, bu işaretlerin ve renklerin anlamlarını bilmemiz gerekir.

Önümüze, bir fizikî haritayı alıp incelediğimizde, her tarafın aynı renklerde olmadığını göreceğiz. Karaların, denizlerin, yükseltilerin farklı renklerle gösterildiğine tanık olacağız. Deniz seviyesine yakın olan yerler yeşil ve yeşilin tonları ile; yükseklikler kahverengi ve kahverenginin tonlarıyla gösterilir.

Haritalarda genellikle deniz ve göller, mavinin tonlarıyla gösterilmektedir. Derinliğin az olduğu yerler açık mavi ile; daha derin yerler ise koyu mavi ile gösterilmektedir. Akarsular da koyu mavi ile gösterilir.

Yukarıdaki şekilde 0 - 200 metre arası açık yeşil, 200 - 500 metre arası koyu yeşil, 500 - 1000 metre arası sarı renkle gösterilmiştir. 1000 metreden yüksek yerler için kahverenginin tonları kullanılmıştır.

Haritadan Yararlanma

Günlük hayatımızda sık sık haritalardan yararlanmaktayız. Haritalar bize, derslerimizde de yararlı olmaktadır. İlimizin, bölgemizin, yurdumuzun, Dünya'mızın yüzey şekillerini öğrenmek için fizikî haritalara bakarız. Ormanlarını öğrenmek için, bitki örtüsü haritasına; nüfus yoğunluğunu öğrenmek için, nüfus haritasına bakarız. Geziye giderken bulunduğumuz yerin, yurdumuzun neresinde olduğunu, harita yardımıyla belirleyebiliriz. İlimizin, bölgemizin, yurdumuzun önemli dağ, ova, göl ve ırmaklarının özelliklerini haritalardan öğrenebiliriz. Dağların yüksekliklerini, göl ve denizlerin derinliklerini öğrenmek için, yine haritadan yararlanırız.

İlgili haritalara bakarak, Dünya'mızın önemli akarsularını, göllerini, dağlarını, platolarını öğrenebiliriz.

Atlas Kullanımı ve Atlastan Yararlanma

Çok sayıda haritanın kitap hâline getirilmiş şekline atlas denir. Atlasların boyutları çeşitli ölçülerdedir. Bir ülkeye ait çeşitli konuları gösteren atlaslar vardır. Bunlar millî atlas olarak adlandırılır.

Atlastaki haritalar genellikle çok renkli olarak basılır. Ayrıca, semboller bakımından da zengindirler. Ancak gerek harita sembolleri gerekse yeryüzü şekillerinin gösteriliş şekli, kimi atlaslarda değişiktir. Bazı atlaslarda yeryüzü şekilleri taramalarla bazılarında ise yükselti basamaklarıyla gösterilir.

Atlaslar arasında "okul atlasları" nın ayrı bir önemi vardır. Bugünkü modern okul atlasları, çeşitli konularda haritalar içermektedir. Öğrencilere faydalı bir kaynak görevi üstlenmektedir. Bu atlaslarda gerekli olan özellikler şu şekilde özetlenebilir:

a. Okul atlaslarında yeterli sayıda harita bulunmalıdır. Yüzey şekilleri, iklim, toprak, bitki örtüsü ve nüfus dağılışını gösteren haritalar olmalıdır. Ayrıca ekonomik konularda bilgi veren haritalar da okul atlaslarında yer almalıdır.

b. Okul atlaslarındaki haritalar, anlaşılır ve akılda kalacak şekilde olmalıdır. Haritaların içerdiği bilgiler de öğrenci seviyesine uygun olmalıdır. Bunun için modern okul atlasları hazırlanırken öğrencilerin yaşları dikkate alınır. Çeşitli öğrenim kurumları için (ilköğretim, lise veya yüksek okul) ayrı tipte atlaslar hazırlanır.

c. Atlaslar seyahat etmek, turistik yerleri öğrenmek bakımından da ilgi çekecek şekilde hazırlanmalıdır. Bu amaçla genellikle ayrıntılı haritalar yapılır. Ayrıca küçük fotoğraflar, bazen de küçük resimlerle desteklenir. Atlastan yararlanabilmek için harita işaretlerinin, haritadaki renklerin ve sembollerin neyi ifade ettiğinin bilinmesi gerekir.

Atlaslar eğitim açısından oldukça önemli kaynaklardır. Atlaslardan, bir ülkenin iklim, bitki örtüsü, nüfus, yerleşme gibi konularında bilgi sahibi oluruz. Ayrıca bir yerin, yeryüzünün neresinde bulunduğunu, atlaslardaki haritalarda bulabiliriz. Atlaslardan yararlanarak öğrendiğimiz bilgilerin kalıcı olmasını sağlayabiliriz.

Derslerimizde yararlandığımız atlasların sayfalarını karalamadan ve yırtmadan kullanmalıyız.