Osmanlı'dan Cumhuriyet'e;
Misyonerlerin Türkiye'deki
Eğitim ve .Öğretim Faaliyetleri
Dr. Ayten SEZER*
Özet
Bu araştırmada, misyonerlerin Osmanlı döneminde başlayıp Cumhuriyet döneminde
de devam eden eğitim ve öğretim faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Hıristiyanlığı
dünyaya yaymak için çalışan misyonerler, bu amaçlarını çok dinli ve çok dilli farklı etnik
unsurların bir arada yaşadığı Osmanlı topraflarında açtıkları okullar vasıtasıyla gerçekleştirmeye
çalışmışlardır. Böylece, hem kendi mezhep ve dinlerine insan kazandırmışlar,
hem de ait oldukları ülkelerin, Osmanlı Devleti üzerindeki emellerine hizmet
edecek yandaş gruplar oluşturmuşlardır. Azınlıkların Osmanlı' dan ayrılmasında etkili
olan misyonerlik faaliyetleri, ancak Cumhuriyet döneminde denetim altına alınabilmiştir.
ANAlITAR KELİMELER: Misyonerlik, Hıristiyanlık, Osmanlı, Türkiye Cumhuriyeti, Eğitim ve Öğretim
Abstract
This study concentrates on the efforts of education by the missionaries in Ottoman
and Turkish societies. With the purpose of spreading Christianity allover the world, the
missionaries aims at multi-religion and multi-lingual and multi-national societies. The
Ottoman society, thus, become target for their activities, in where they opened many
missionary schools. Thus, they created groups of people who syphatise with their culture
and religion, and serve their wishes. The efforts of missionaries which contributed
greatly to the disentegration of the Ottoman Empire, were under controlonly in the Republican
Period.
KEY WORDS: Missionaries, Chiristianity ,Ottoman,ıUrkish Republic, Education
* Hacettepe Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkılap Tarihi Enstitüsü
169
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e; Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
ı. GİRİş: Misyonerliğin Başlangıcı
Misyoner faaliyeLlerinin tarihi oldukça eskiye gider. İlk misyonerlerin 'havariler' olduğunu
söylemek mümkündür. Zira, Hıristiyanlık inanışına göre Hz. İsa etrafına topladığı
havarilerine, "Gidiniz ve yeryüzündeki her yaratığa İncil'i anlatınız." diyerek onları
vaaz etmek üzere görevlendirmiştir. Bu cümleden olarak genelde Hıristiyanlığı yaymak
için gayret gösteren kişilere' 'nisyoner' , Hıristiyan olmayan ülkelerde bu dini yaymak
için kurdukları teşkilata da 'misyon' denilmektedir1.
İlk misyonerlerden kabul edilen Aziz Paulus (SLPaul) Hıristiyanlığı yaymak amacıyla
Anadolu, Makedonya ve Yunanistan'da pek çok kilise kurmuş ve bu kiliseleri teşkilatlandırmıştır.
Havariler ve yardımcıları sayesinde Hıristiyanlık zamanla bütün Roma
dünyasına yayılır. Bu yoğun faaliyetler sonucunda 9.yüzyılda Almanların, lO.yüzyılda
ise İskandinavların Hıristiyanlığı benimsediği görülmektedir. Roma Katolik Kilisesinin
A vrupa'ya hakim olmasıyla Hıristiyanlığın bütün dünyaya yayılması için harekete geçilir
ve bu amaçla Papalık tarafından 1662'de Vatikan'da "Misyon Bakanlığı" kurulur.
Yine bu tür faaliyetler için Paris'te "Dış Misyonlar Papaz Okulu" açılır ve giderleri
"Papalık Propaganda Dairesi" tarafından üstlenilir. Misyonerliğin daha etkin olabilmesi
için Almanya, Fransa ve Belçika gibi Avrupa.ülkelerinde açılan çeşitli enstitülerin yanısıra,
misyonerlik çalışmalarını daha iyi yürütebilecek elemanların yetiştirilmesi için de
yeni okulların kurulduğu görülür.2 Böylece, başlangıçta kişisel gayretlerle başlayan misyonerlik
faaliyetleri zamanla güçlenmiş ve emperyalizminöncülük görevini üstlenen bir
teşkilat halini almıştır.
Misyonerlik faaliyetlerini yürütmek gayesiyle kurulan en eski ve en güçlü misyon
teşkilatlarının İngilizlere ait olduğu bilinmektedir. Bunlardan l646'da Londra'da kurulan
'Hıristiyanlığı Yayma Cemiyeti' hızla yayılır ve pek çok ülkede binden fazla şubesi
açılır. Bu sayı 19.yüzyıla gelindiğinde 7 bine ulaşmıştır) Sloganları olan "dünyanın
hıristiyanlaştırılması (the evangelization of the world in the generation...)"4 için yoğun
bir faaliyet içerisine giren misyonerler, kurdukları demek ve teşkilatlar sayesinde sistemli
ve örgütlü bir şekilde hedeflerini gerçekleştirmeye çalışırlar. Şimdi misyonerlerin
amaçlarını ve kullandıkları metotları daha ayrıntılı olarak ele alalım.
Misyon", öze, görev, özel görevli kurul, dini görev ve yetki anlamına gelmektedir. Bkz."Misyon", Meydan
Larousse, Cilt:9, s .843 ;"Misyonerlik", AnaBritannica ,Cilt: 16, s .144; Osman Cilacı, Hıristiyanlık Propagandası
ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1990, s.12.
2 Misyonerlik tarihi ve misyonerlerin faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kazım Karabekir, "MisyonerlerinFaaliyeti",
Yeni Sabah Gazetesi, 11-12 Kanunusani(Ocak) 1939; E.Kırşehirlioğlu, Türkiye'de Misyonerlik
Faaliyetleri, İstanbul 1963; Enver Baytan, Hıristiyan Misyonerleri Nasıl Çalışıyor, İstanbul 1965; Samiha Ayverdi,
Misyonerlik Karşısında Türkiye, İstanbul 1969; Yusuf Uralgiray, İslam Aleminde Misyonerlik Faaliyetleri,
Ankara 1977; İmamuddin Halil, Afrika Dramı, Sömürgecilik, Misyonerlik, Siyonizm, Çev:Mehmet Keskin,
İstanbul 1985.
3 Karabekir. agm. s.16.
4 John de Novo, American Interestand Policies in the Middle East,1900-1939, The University of Minnesota Press
1963, s.8-9.
170
* * *
Ay ten SEZER
2. MİSYONER FAALİYETLERİNİN AMAÇLARı VE KULLANILAN
METOTLAR
Misyoner faaliyetlerinin görünen amacı dinidir. Yani, kendi ifadeleriyle 'dinsiz
dünyayı Hıristiyanlaştırmaktır. Bu amaçla bilmeyenlere İncil'i öğretmek, Hıristiyan olmayanları
bu dine davet etmek veya kendi mezheplerine insan kazandırmak için çalışan
misyonerlerin nihai hedefi ise yeryüzünde güçlü bir Hıristiyan topluluğu oluşturmaktır.
Görünen bu dini gayelerinin yanında, misyonerliğin zamanla siyasi, ekonomik ,sosyal
ve idari pek çok amacı da bünyesinde taşıdığı görülmektedir. Özellikle sömürgecilik çağı
ile beraber bağlı bulundukları ülkelerin emperyalist politikalarına hizmette bulunmaları
gözardı edilemeyecek bir gerçektir. Kendilerini kiliseye adayan ve İncil'in hizmetkarı
olarak gören misyonerler, amaçlarına ulaşabilmek için her yolu ve metodu denemekten
kaçınmamışlardır. Onlardan istenen şey gidecekleri ülkenin dilini , dinini ve
kültürlerini öğrenip inceleyerek eksiklikleri belirlemek ve ona göre hareket etmektir5.
Bu yüzden misyoner bazan bir doktor, bazan bir öğretmen, bazan da bir Barış Gönüllüsü
veya din adamı olarak faaliyetini sürdüren bir insandır. Çünkü onlar için amaca götüren
her yol ve her meslek araç olarak kullanılabilir.6 Dolayısıyla, kendi din,dil ve kültürlerini
yayabilmek için okul, matbaa ve hast~hane gibi kurumları açarak, maksatlarına
ulaşmak için bu kurumları araç olarak kullandıkları dikkati çeker.? Bu kurumlar arasında
en etkili olanları okullardır. Zira, eğitim yoluyla öğrencileri Hıristiyanlaştırmak
esas gayedir. Henry Jessup isimli bir misyonere göre okullar misyonerliğin başarısı için
temel şart olarak görülmüş ve "Hıristiyan misyonerleri okulunda eğitim, yalnız gaye
içinde bir vasıtadır. Bu gayede, insanları İsa'ya götürmek, fertler ve milletler Hıristiyan
oluncaya kadar onları eğitmek..."8 olarak ifade edilmiştir. Bu yüzdendir ki misyonerler
gittikleri her ülkede dini kurumlarının yanında okullarını da kurmuşlardır.
Misyonerlerin amaçlarına ulaşmak için kullandıkları metotlardan biri de, mahalli
kültürü yok edecek çalışmalarda bulunmaktırY Bu maksatla, kitap, gazete, dergi ve broşür
gibi yayınlarla etkili olma, İncil' i tanıtıcı kurslar açma, radyo televizyon gibi yayın
araçlarında programlar düzenleme, seminer, konferans vb toplantılar tertip etme; izci
teşkilatları oluşturma ve çeşitli sportif faaliyetlerle etkili olma yollarını denemişlerdir.
Kısacası, okul, kolej, yabancı dil kursları, hastahane, dispanser, yayınevleri, kızılhaç vb
kurumlar amaca ulaşmak İçİn kullanılan araçlar arasında yer almaktadırlar.
5 Uygur Kocabaşo~lu, Kendi Belgeleriyle inadolu'daki Amerika,19.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki
Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul 1989, s.24-33.
6 Cilacı, age, s.lO.
7 Ayverdi, age, s.127. Kocabaşo~lu, age, s.15; Cilacı, age, s.20; Yahya Akyüz, "Cevdet Paşa'nın Özel Ö~etim ve
Tanzimat E~itirnine ilişkin Layihası", OTAM, Sayı:3, Ocak 1992'den ayn basım, Ankara, s.99.
8 Henry Jessup, Fifty-Three Years in Syria, by Henry Jessup N.y, 1910, s.592,567'den nakleden, Mustafa HalidiÖmer
Ferruh, Misyonerler, Eğitim ve Siyaset, İstanbul 1991, 8.12.
9 Kırşehirlioğlu, age,s.15.
171
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e; Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
3. OSMANLı DÖNEMİNDE MİSYONER FAALİYETLERİ
Dini ve mezhebi gayelerle O~manlı topraklarına gelen misyonerler, zamanla ait oldukları
ülkelerin Osmanlı Dev1ej'nde yeni nüfuz alanları oluşturma çabalarında araç
olarak kullanıldılar. Zira, çok dinli ve çok etnik yapılı olan Osmanlı Devleti misyoner
faaliyetleri için uygun bir zemine sahipti. Azınlıklara tanınan geniş haklar ile yabancılara
verilen kapitülasyonlar da bu "ir faaliyetler için uygun fırsatlar olarak değerlendirilmiştir.
Dolayısıyla Osmanlı'daki misyoner faaliyetlerini incelerken, olayın dini yönü
kadar siyasi, kültürel, ticari ve ekonomik boyutunu da göz önünde bulundurmak gerekmektedir.
19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren hız kazanan misyoner faaliyetlerinin tarihi oldukça
eskiye dayanır. İstanbul, İzmir ve özellikle Kudüs gibi kutsal yerleri bulmaya yönelik
olarak başlayan çalışmalar, sömürgeciliğin gelişmesiyle birlikte ticari ve siyasi bir
mahiyet kazanır ve bu yönü ile 'Şark Meselesi'ni halletmek için azınlıklar kanalıyla
misyonerlerden yararlanılır. Politik bir kavram olarak 19.yüzyılın başlarında kullanılan
'Şark Meselesi'ni Türklerin Anadolu'ya geldikleri tarihe kadar(107l) götürınek mümkündür.
l7.yüzyıla kadar Hıristiyan Avrupalılar Türklerin Anadolu'ya gelmelerine ve
Balkanlardan Avrupa'ya geçmelerine engelolmaya çalıştılar, ancak bu dönemde başarısız
oldular.
Ne var ki, bu yüzyıldan sonra Türkler, Batı karşısında sürekli toprak kaybetmeye
ve gerilemeye başladıklarından dolayı savunma durumuna geçtiler. O günden
bugüne kadar çeşitli politikalarla süren 'Şark Meselesi'nin bu aşamasında Batılılar bir
yandan Osmanlıyı yarı sömürge haline getirirlerken , diğer yandan da ülkedeki azınlık
milliyetçiliğini destekleyerek onları Osmanlıdan koparınaya çalıştılar.ıo Bu politikalarını
gerçekleştirmek için kullandıkları metotlardan biri de misyonerlik çalışmalarıdır .
19.yüzyıla gelindiğinde Anadolu, Boğazlar, Ortadoğu, Petrol Bölgesi, Akdeniz çevresi
ve Makedonya gibi dünyanın jeopolitik ve jeostratejik bakımdan önemli bölgelerine
sahip olan Osmanlı Devleti, misyonerler açısından ilgi çekiciydi. Bölge üzerinde daha
çok İngiltere, Fransa, Rusya ve Avusturya arasında görülen mücadeleler yeni problemleri
ortaya çıkarır ve her ülke Osmanlı üzerindeki nüfuzlarını arttırmak için misyonerlerini
kullanırlar.
Osmanlı topraklarına gelen ilk misyonerler Katoliklerdir. Fransız olan bu misyonerler
İstanbul' daki yabancı ve azınlıkların eğitimi ile ilgilenmek üzere l6.yüzyılın sonlarına
doğru bölgeye gelirler ve dini kurumlarının yanında okullarını da kurarlar.
Cizvitlerle
başlayan bu faaliyetler Katolikliğin diğer.tarikatları olan Dominiken, Kapuçin ve
Frerler rahip ve rahibelerinin de gelmesiyle devam eder ve çoğunlukla kendi isimleriy-
IO'Şark Meselesi' hakkında bkz, Bayram Kodaman "Şark Meselesi", Türk Yurdu, Ekim 1997, Cilt:17, Sayl:122,
5.22-32; aynı yazar, Şark Meselesi Ifıgı Altında Sultan Abdülhamid'in DOBu Anadolu Politilwsı, İstanbul 1983,
s.l62-180,
172
* * *
Ay ten SEZER
le anılan St. Joseph, St.Michel, St. Louis ve Notre Dame de Sion gibi okullarını açarlar.
11 1914'e gelindiğinde 59.414 öğrencinin t?ğrenim gördüğü bu okulların sayısının
500'e ulaştığı görülür.12
Katoliklerin yanısıra Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren diğer misyonerler Protestanlardır.
Bunların çalışmaları 19.yüzyılın ortalarından itibaren yoğunlaşır.
Bunda
Osmanlı'nın içinde bulunduğu olumsuz durum ve emperyalist devletlerin bölgedeki
menfaat çatışmalarının rolü büyük olmuştur.
Bilindiği üzere Katoliklerin hamisi Avusturya
ile Fransa, Ortodokslarınki ise Rusya idi.
Bunlara İngiltere de katılır ve bir Protest::
ntopluluğu Qluşturmak için çalışmalara girişir.
Osmanlı topraklarına gelen ilk Protestan
misyonerin 1815'te Mısır'a gönderilen İngiliz Church of Missionary Society'e bağlı
bir papaz olduğu kaydedilirB. Ayrıca yine bu amaçla i 842'de Kudüs'te bir Protestan
Kilisesi açılır ve İngiltere, Almanya ve Amerika'dan Protestan misyonerleri gönderilir.
Bu misyonerler 1856 tarihli Islahat Fermanı'nın getirdiği vicdan hürriyeti ile mezhep
değiştirme serbestliğinden de yararlanarak çalışmalarına hız verirler. Anadolu'ya gelen
ilk Protestanınisyonerler ise Amerikalılara aittir.19. yüzyılın başlarında gelmeye başlayan
bu misyonerler kurdukları 'misyon'ların yanısıra çeşitli seviyelerde okullarını da
açarlar.
Bu okulların büyük kısmı 18W'da Boston'da kurulan ve kısaca American Board
olarak anılan American Board of CommisSioners for Foreign Missions (ABCFM)
isimli teşkilat tarafından açılmıştırl4.
Önceleri İzmir ve İstanbul gibi kıyı şehirlerine gelen
Amerikalı misyonerler daha sonra gittikçe iç bölgelere doğru yayılırlar. Bölgeye
gönderilen Amerikalı misyonerlerden istenen şey, öncelikle gittikleri yerlerde halkın
arasına karışarak bilgi sahibi olmalarıydı. Özellikle halkın dini durumunu tespit etmek,
din adamları hakkında (sayıları, bilgi düzeyleri, eğitim durumları vs.) bilgi edinmek, ülkedeki
eğitim ve öğretim durumunu tespit etmek ve halkın moral durumunu öğrendikten
sonra, ne tür bir çalışmada bulunulacağını belirlemekti. Onlardan istenen bir başka
görev ise "...
Bu mukaddes ve vaadedilmiş toprakların silahsız bir haçlı seferiyle geri
alınmasını sağlamak" için gerekli çalışmaların yapılmasıydıl5.
Daha çok yahudi ve
müslüman olmayan azınlıkların yaşadıkları bölgelerde faaliyetlerini yoğunlaştıran bu
ıı
Katolik misyonerlerin faaliyetleri hakkında bkz. Nurettin Polvan, Türkiye'de Yabancı Öğretim, Cilt:!, İstanbul
1952, s.78, 116-229; Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, Ciltl-2, İstanbul 1977, s.269-277; Nahit Dinçer,
Yabancı ÖzelOkullar, İstanbul 1978, s.17.
12Eliot Grinnel Mears, Modern Turkey, New York 1924, s.130,135.
13 Leon Arpee, The Armenian Awakening A History of Armenian Church, 1820-1860, Chicago, The University
Press, 1909, s.93'den nakleden Kocabaşo~lu, age, s.16.
.
14 Amerikan Board'un yanısıra Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren di~er teşkilatlar arasında 1868'de kurulan
'Woman's Board of Missions'(WBM ) ve 'Woman's Board of Missions of the lnterior'(WBM1) isimli kadın
misyoner dernekleri ile 'American Bible Society', 'The Near East Relief Teşkilatları ve 'Young Men's Chiristian
Association'(YMCA), 'Young Women's Chiristan Association'(YWCA) Cemiyetleri de yer alırlar.
Bkz.Kırşehirlio~lu, age, s.74-75; Kocabaşo~lu, age, s.126-127, 146,176; Karabekir, agm; Nasım Sausa, The
Capitulatory Regime of Turkey, Baltimore 1933.
15 Misyonerlere verilen talimatlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kocabaşo~lu, age, s.30-33,
173
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e; Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
misyonerler Osmanlı topraklannı Avrupa, Doğu, Batı ve Merkezi Türkiye olmak üzere
dörtmisyonbölgesineayınrlar:16 BunlardanAvrupaTürkiyesiMisyonu,Filibe, Selanik
ve Manastır'ı içine alıyordu ve bölgedeki Bulgarlann bilinçlendirilmesi için çalışıyordu
Batı Türkiye Misyonu, İstanbul, İzmit, Bursa, Merzifon, Kayseri ve Trabzon yörelerini;
Merkezi (Orta) Türkiye Misyonu, Torosların güneyinden Fırat nehri vadisine kadar
olan bölgeyi (özellikle Maraş ve Antep illerine ağırlık veriliyordu), Doğu Türkiye Misyonu
ise; Harput, Erzurum, Van, Mardin ve Bitlis'ten başlıca Rus ve İran sınırına kadar
olan bütün Doğu Anadolu topraklarını içine alıyordu.
Bu son üç misyonun Ermeniler
üzerinde çalıştıkları dikkati çekerı? Yirminci yüzyılın başında Doğu, Batı ve Merkezi
Türkiye Misyonlanna ait yaklaşık 20 bin öğrencinin öğrenim gördüğü 337 okul vardı ve
bu okulların %42'si Batı'da, %30'u Merkezi Türkiye'de, %20'si ise Doğu Türkiye Misyonu'nda
idil8.
Bu amaçla işe koyulan misyonerler kurdukları 'misyon' lann yanısıra ilk, orta ve
yüksek seviyelerde açtıklan okullan ile matbaa, hastane ve yardım kuruluşlarıyla çok
yönlü bir protestanlaştırma faaliyetine giriştiler.
Bu derece örgütlü ve planlı bir faaliyet
sonucunda hem mezheplerini yayıyorlar hem de azınlıkları etkileyerek onların Osmanlı'dan
kopmalarına yardımcı oluyorlardı.
Bu alanda en önemli Protestan kolejleri İstanbul
ve Beyrut gibi merkezlerde açıldı.
Bunlar arasında 1863'te İstanbul'da Cyrus Hamlin
isimli bir misyonerin açtığı Robert Kolej anılmaya değerdir. Kurucuları, yöneticileri
ve çoğu öğretim elemanı misyonerlerden oluşan bu Kolej'in 1863-1903 tarihleri arasındaki
mezunlannın çoğunu Bulgar öğrenciler oluşturuyordu.
Yine, Kolej'in ilk Bulgar
mezunlanndan beşinin Bulgaristan'da başbakanlık görevinde bulunduğu ve Birinci
Dünya Savaşı öncesi Bulgar kabinelerinden her birinde en az bir Robert Kolej mezununun
yer aldığı görülürl9.
Yüklü bir program uygulanan Kolej'de Almanca, İngilizce ve
Fransızca gibi Batı dillerinin yanında başta Bulgarca ve Ermenice olmak üzere on beşe
yakın değişik dilin öğretilmesi, Kolej'in çok yönlü amaçlarını ortaya koyması açısından
önemli bir husustur.
Bulgarlar için çalışan Avrupa Türkiyesi Misyonu'nda ise 1899'da
on misyoner, on iki Amerikalı misyoner yardımcısı ve 81 yerli yardımcı görevli hizmet
veriyordu.
Bölgedeki Protestan kiliselerinin sayısı ise on beşi bulmuştu. 1870-80'li yıllarda,
İstanbul' da misyonerlerin kurduğu matbaada yayınlanan eserlerin yarıya yakınının
Bulgarca olması bu konu üzerindeki çalışmaların ciddiyetini ortaya koymaktadır.
16 Kocabaşo~lu, age, s.92-125; aynı yazar, "Do~ Sorunu Çerçevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri", Tarihi
Gelişmeler içinde Türkiye 'nin Sorunları Sempozyumu (Dün:Bugtin- Yarın) Ankara, 1992, s.68.
17 Bilal Şirnşir, "Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu İzerine". Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile
ilişkileri Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985, s.92-93.
18 Frank A. Stone, Academiesfor Anatolia, 1830-1980, University Press of America. 1984, s.72.
19 Şimşir, agm. s.96; Mears. age, 119; Keith Maurice Greenwood, Robert College: The American Founders, The
Johns Hopkins University ,PhoO. 1965, s.101-104; Who is Who RC-ACG Alumni Community, RC-ACG Mezunlar
Toplululunda Kim Kimdir? İstanbul 1985. s.21; Seçil Akgün,"Amerikall Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki
Rolü", Atatürk Yolu, Mayıs 1988, Yıl:l, Sayı:l, s.1-13.
174
* * *
Ay ten SEZER
'American Board'dan başka Bulgarları protestanlaştırmak için çalışan bir diğer Amerikan
misyoner örgütü olan 'Methodist Episcopol Mission 'nun da 1858' de Bulgaristan' da
birer misyon merkezi kurduğu görülür20.
Amerikan misyonerlerinin İstanbul' da kurduğu
Robert Kolej'in Bulgarlar için üstlendiği görevi, Beyrut'ta açılan Protestan Koleji de
Arapları bilinçlendirerek Osmanlı'dan koparma da yerine getirdiği görülür21.
Bu iki Kolej'den başka Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde açılan pek çok Kolej, aynı
şekilde daha çok Ermenilere yönelik olarak çalışmıştır.
Anadolu'da ilk Amerikan misyoner
merkezi 1852'de Haı:put'ta kurulur. Aynı yerde 1878'de açılan Osmanlıların Fırat
Kolej'i dedikleri Ermenistan Koleji (Armenian College) Protestan papazı yetiştirmek
ve Ermenilere dilleri, tarihleri ve edebiyatları ile milliyetleri hakkında bilgiler verecek
programları takip eder.
Aynı dönemde Merzifon'da Anadolu Kolej (Anatolia College),
İzmir'de Uluslararası Kolej (International College) ile kızlar için açılan Amerikan Koleji,
Antep ve Maraş'ta kızlar ve erkekler için açılan Merkezi Türkiye Kolej'leri; Tarsus'taki
St. Paul Enstitüsü gibi kolejler öncelikle Hıristiyan azınlıkların çocuklarını eğitmişler
ve ardından onların Osmanlı'ya karşı ayaklanmalarını sağlamışlardır.
ıçeride
azınlıkları bu şekilde yetiştirerek kışkırtan misyonerler dışarıda da Avrupa ve Amerikan
kamuoyunu Türkiye aleyhine çevirmek için kendi tahrikleriyle çıkan ayaklanmaların
bastırılmasını" Türkler Hıristiyan ahaliyi kesiy?r!" propagandalarıyla etkileyerek, Batı
dünyasını Osmanlı Devleti aleyhine tavır almak üzere harekete geçirmeye çalışmışlardır.
İyi yetiştirilmiş Ermeniler ABD'ye götürülüyorlar ve çoğu Amerikan vatandaşlığına
geçtikten sonra Osmanlı topraklarına geri dönüyorlardı. Böylece dokunulmazlık zırhına
büründükten sonra Ermeniler için özgürlük propagandası yaparak onlar lehine reformlar
istiyorlardı22.
1914 yılına kadar 60 bini aşkın sayıda Ermeni'nin ABD'ne göç
ettiği tahmin edilmektedir23.
Ermeni ve Bulgarlara yönelik olarak sürdürülen çalışmalar, aynı zamanda Rum, Hıristiyan
Arap, Nasturi, Süryani ve Yahudiler üzerinde de yürütülüyordu. Hatta, Doğu'
daki bazı Kürt aşiretlerinin ayaklanmalarında bölgeye 17.yüzylldan itibaren gelmeye
başlayan Fransız ve İtalyan Katolik misyonerleri ile bunlara 19.yüzyıldan itibaren katılan
İngiliz, Alman ve Amerikalı misyonerlerin faaliyetlerinin oldukça önemli rol oynadığı
bilinmektedir.
Bir araştırmada bunlardan yalnızca "American Board'un 1900'de
Avrupa Türkiyesi ve Anadolu'da 162 misyonerinin ve 21 misyoner merkezinin olduğu,
36 kurum ve yüksek okulda 2700 erkek ve kız öğrenci ile 398 ilkokulda 15 bin öğrencinin
öğrenim gördüğü ifade edilmektedir24. Bir başka araştırmada ise 1914'e gelindi-
20 Bulgarlar için çalışan Avrupa Türkiyesi Misyonerlerinin faaliyetleri için bkz. Kocabaşo~lu, age, s.122-125.
21 Kırşehirlioğlu, age, s.7-8.
22 Akgün agm, s.9-10.
23 Ercüment Kuran, "ABD'de Türk Aleyhtarı Ermeni Propagandası", Uluslararası Teröriım ve Gençlik Sempozyumu
Bildirileri, Sivas 1985'ten ayn basım, s.55-56.
24 John deNovo, age, s.9.
175
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e; Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
ğinde ABD 'nin Osmanlı topraklarında 9 hastahanesi, 426 okul ve 25 bine yakın öğrencisi
vardı25. Protestan misyonerlerinin açtığı okul ve kolejIerin yanısıra kurdukları hastahaneler
yoluyla da bölge insanlarını etkilerneye çalışmışlardır. İlk hastahaneler Antep,
Talas (Kayseri), Mardin ve Van 'da kurulmuş olup, bunları İstanbul, Merzifon, Sivas,
Harput ve Diyarbakır' da açılanlar izlemiştir26.
.
Gerek eğitim ve öğretim faaliyenerini desteklemek gerekse dini propaganda malzemesi
hazırlamak için İzmir ve İstanbul gibi merkezlerde matbaalar kurulmuş ve buralarda
çoğu dini muhtevalı milyonlarca sayfa tutarında kitap ve broşür basılmıştır.
1820'lerden 1900'lere kadar basılan ve dağıtılan Kitab-ı Mukaddes ve Hıristiyanlığa dair
diğer kitaplarla kolejlerinde okutulan ders kitaplarının sayısının 7 milyon sayfayı bulduğu
ifade edilmektedir27. .
Özetle, American Board ve diğer misyoner teşkilatlarının bu
derece etkin ve yoğun çalışmaları sonucunda, 1880'lerden itibaren ABD'ye Orta Doğu
ve Anadolu' da ekonomik, sosyal ve kültürel bir hayat sahası oluşturmada aracı rol oynadığı
gözden kaçmayacak bir gerçektir..
.
Osmanlı Devleti'nde protestanlaştırma faaliyetlerini sürdüren bir diğer ülke ise İngiltere
idi. .
Ortadoğu ve Anadolu'ya yönelik olarak çalışan İngiliz misyonerleri 19.yüzyıldan
itibaren Mezopotamya ve Ege yöresinde yoğun olarak İstanbul, Antalya, Harput,
Ankara, İzmir, Erzurum, Bursa, Antep gibi şe~irlerde okullarını açmışlardır28. World
Missions'un 1914 yılına ait istatistiklerine göre İngiliz Misyoner Cemiyetlerinin (British
Missionary Societies) Osmanlı Devleti'nde 178 okulu ve 12 800 öğrencisi vardı29.
1919 tarihli bir rapora göre ise Milli Mücadele öncesi Anadolu topraklarındaki ıngiliz
misyoner sayısı 23 olup, 7 ilkokulu 5'te ortaokulu vardı. Bu okullarda 86'sı çocuk yuvasında,
740'ı ilkokullarda, 134'ü ise ortaokullarda olmak üzere toplam 2190 öğrenci
öğrenim görüyordu30.
.
İngiliz, Fransız ve Amerikan misyonerlik faaliyetleri kadar yaygın olmamakla beraber
Alman misyonerleri de Osmanlı ülkesine geldiler. Bunlar daha çok Kudüs, Beyrut,
İzmir ve İstanbul gibi merkezlerde açtıkları okullar sayesinde çalışmalarını sürdürdüler.
.
Sözkonusu okulların dini propagandadan ziyade Almanya'nın ekonomik ve kültürel nüfuzunun
bölgede yayılmasını sağlamaya yönelik faaliyette bulundukları bilinmektedir31.
.
Birinci Dünya Savaşı sonlarında Türkiye'de faaliyette bulunan Alman misyonerlerinin
25 Leland James Gordon, American Relations With Turkey, 1830-1930, Philadelphia University of Pennslyvania
Press, 1932, s.222.
26 William A. Strong, The History of the American Board, Boston 1910'dan nakleden, Kocabaşo~lu, age, s.l27-
128.
27 Misyonerlerin yayın faaliyetleri için bkz. Kocabaşo~lu, "Osmanlı İmparatorlu~u'nda XIX. Yüzyılda Amerikan
Matbaalan ve Y ayırncılı~" , Murat Sarıca ArmaHanı (Ayn bası), İstanbul 1988, s.267 -285.
28 İlhan Tekeli, Osmanlı İmparatorlu~u 'ndan Günümüze Eğitim Kunırnlannın Gelişimi", Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ansiklopedisi,(COTA), Cilt:3, s.653; Kırşehirlio~lu, age, s.27,30; Nahit Dinçer, age, s.70.
29 Mears, age, s.l3I.
30 Tevfik Çavdar, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, İstanbul 1970, s.87.
31 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluHu'nda Alman Nüfuzu, istanbul 1983, s.63.
176
* * *
Ay ten SEZER
sayısı 79 eğitim elemanı ve 791 rahip olmak üzere 890'dır. Ayrıca 7 çocuk yuvası, 17
ilkokul ve bir ortaokul ile iki hastahane ve bir dispanserleri vardı32.
İtalyanlara ait misyonerlik faaliyetleri de ço~unluğu İstanbul' da olmak üzere Hatay,
Beyrut,Selanik, Bingazi, Deme, Humus ve Trablusgarp gibi yerlerde yoğunlaşmış olup,
diğer misyonerler gibi bunlar da eğitim ve öğretim faaliyetlerine ağırlık vermişlerdir33.
İtalyan soyundan gelen Ivrea rahip ve rahibeleri ile İtalyan Cizvitleri tarafından açılan -
büyük kısmı ilkokul seviyesinde- okulların esas gayelerinden biri Katolikliği yaymanın
yanısıra İtalyan dili ve kültürünü öğretmekti.
Ana hatlarıyla verilen bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere, çalışma alanları, amaçları
ve metotları gözönüne alınırsa, Osmanlı Devleti 19.yüzyılda en yoğun ve çok yönlü
bir misyoner faaliyetine sahne olmuştur. Ülke adeta bir baştan bir başa misyonerler tarafından
açılan okullarla donatılmıştır. Devletin bazı bölgelerindeki eğitim ve öğretim
kurumlarının yeterli olmaması misyoner okullarına olan ilgiyi arttırıyordu.
Bu okullarda
din propagandasının yapıldığı, kendi dil ve kültürlerinin öğretildiği, özellikle Fransız
ihtilali sonrasında gelişen milliyetçilik akımının azınlıklar arasında yaygınlaştırılmaya
çalışıldığı düşünülürse ne derece etkili oldukları açıkça kendini gösterir.
Bu yönlerini dikkate alan Osmanlı yöneticileri anılan okulları denetim altına almak
ve zararlı faaliyetlerine engelolmak için çeşitli düzenlemelere gittilerse de, gerek kapitülasyonlar
gerekse büyük batılı devletlerin müdahaleleri yüzünden istenildiği gibi denetleyemediler.
Dolayısıyla bu okullarda Türklük ve Müslümanlık aleyhtarlığı işlenirken
Türkçe vb derslerin de yetersiz verildiği kaynaklarda yeralmaktadır.
1900'de sadece Amerika'ya ait 400'ü aşkın okulda 20 bine yakın öğrenci öğrenim
görürken, aynı yıllarda faaliyet gösteren idadi ve sultani sayısı 69 olup 7 bine yakın öğrenci
vardı. Aynı dönemde Osmanlı topraklarındaki toplam yabancı okul sayısı 2 bin civarında
idi. Bunlara azınlıkların kendi okulları da ilave edilirse bu sayı toplam olarak LO
bine yaklaşmaktadır.
Bundan dolayıdır ki, Devletin zayıfladığı dönemlerde azınlıkların
ayaklanmaları sonucunda Batılı devletlerin de yardımlarıyla birer bağımsız devlet haline
gelmelerinde misyonerlerin eğitim faaliyetlerinin etkisi gözardı edilemez. Nitekim,
l829'da Yunanistan'ın, 1908'de Bulgaristan'ın ve Ibirinci Dünya Savaşı'ndan sonra da
Arapların yaşadığı toprakların Osmanlı'dan kopmasında misyonerlerin faaliyetlerinin
küçümsenemeyecek katkıları olmuştur.
4.CUMHURİYET DÖNEMİNDE MİSYONER FAALİYETLERİ
Osmanlı döneminde yoğun olarak faaliyette ,bulunan misyonerler, bunu Cumhuriyet
Türkiyesi'nde de devam ettirmek istediler. Ne var ki, Osmanlı'nın kozmopolit bir yapı-
32 çavdar, aynı yer.
33 İtalyan Okullarının Osmanlı dönemindeki durumları için bkz. Polvan, age., s.94,116,134-135,141-ı42,218-219;
İlknur Polat, "Türk -İtalyan İlişkileri Çerçevesinde İtalyan Okulları", Atatürk Yolu, Kasım 1989, Yıl:2, Sayl:4,
s.574..
177
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e.. Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
ya sahip olması ve azınlıklara tanıdığı geniş haklarla, gösterdiği hoşgörü yanında yabancı'devletlere
verilen kapitülasyonlar sayesinde -tabiri caiz se- rahatça at oynatabilen misyonerler,
yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti D~vleti'nde aynı ortamı bulamadılar. Zira,
tam bağımsızlık ilkesinden hareket eden yeni Türkiye Devleti milli ve laik özellikler taşıyordu.
Bu yüzden anılan faaliyetlere izin verilmesi sözkonusu olamazdı.
Nitekim Dünya
Savaşı sonrası kazanılan Milli Mücadele hareketi sonrasında 24 Temmuz 1923 tarihinde
imzalanan Lozan Antlaşması ile kapitülasyonlar kaldınldı ve yeni Türkiye Devleti'nin
siyasi ve hukuki varlığı batılı emperyalist güçler tarafından tanındı. Azınlıkların
ayrılması üzerine daha homojen bir yapıya sahip olan Türkiye Devleti'nde köklü inkılap
hareketlerine girişildi.
Özünde 'medenileşrnek' ve 'garplılaşmak' bulunan bu hareketlerin
gayesi toplumu 'muasır medeniyet seviyesine yükseltmek'ti.
Bu amaçla başta
eğitim ve öğretim olmak üzere hemen her alanda yeni düzenlemeler yapıldı. 3 Mart
1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile öğretim birleştirilmiş ve ülkedeki
bütün okullar Milli Eğitim Bakanlığı(MEB)'na bağlanmıştır.
Medreselerin de kapatıldığı
bu kanunla eğitim ve öğretirnde millilik ve laiklik esasları benimsenmiştir. Bu
uygulamalar varlıkları Lozan Antlaşması'na ekli mektuplarla - Türk kanunlarına uymaları
ve dini telkinde bulunmamaları kaydıyla- tanınan yabancı okullar üzerinde de uygulandı.
Tam hükümranlık haklarını eğitim ve öğretim alanında da kullanan Türkiye Cumhuriyeti
Devleti misyonerlerin amaçları doğrultusunda faaliyet gösteren yabancı okulların
Osmanlı ve özellikle Milli Mücadele dönemindeki -Merzifon Amerikan Koleji'nin
Pontuscu RumIara yardımlarda bulunması, Maraş ve Antep'teki Kolejierin ise Ermeniler
için çalışması- olumsuz durumlarını gözönünde bulundurarak politikalarını bu yönde
belirledi.
MEB 'na bağlı özel öğretim kurumları olarak çalışmalarını sürdüren yabancı
okulların denetim ve kontrollerini sağlamak için yeni düzenlemeler getirildi. Bunların
başında sözkonusu kurumların dini propaganda yapmalarına engelolmak için bazı
kuralların getirildiğini ve uygulandığını görüyoruz.
Sayıları eskiye nazaran oldukça azalan
bu kurumlar için getirilen düzenlemeler şu şekilde özetlenebilir: Binalarını onaramamaları,
genişletememeleri, yeniden okul açamamaları gibi kısıtlamaların yanında, kitap
ve programları ile yönetici ve öğretmenlerinin MEB tarafından denetlenmesi bu dönemdeki
ciddi uygulamalar arasındadır.
Ayrıca milli kültürün korunması gayesiyle Türkçe'nin,
Türk tarih ve coğrafyası ile yurt bilgisi derslerinin Türkçe olarak Türk öğretmenler
tarafından okutulması mecburiyetinin getirilmesi, Türk öğretmenlerin MEB tarafından
atanması, yabancı müdür yanında bir Türk müdür yardımcısının bulunması zorunluluğu
dikkate değer düzenlemelerdir.
Yine, 1~3l 'de çıkarılan bir kanunla, ilkokul çağına
gelmiş Türk çocuklarının sadece Türk okullarına gitmeleri sağlanmış olup, böylece
onların erken yaşlarda yabancı kültürlerin tesirlerinden kurtarılmasına çalışılmıştı
Bu sıkı denetim ve kontroller karşısında kurallara uymayan pek çok yabancı okul kapatıımıştır.
Bu dönemdefaaliyetinedevamedenyabancıokullardanbazıları Fransızlara..
178
* * *
Ayten SEZER
ait St:Joseph, St. Michel, St. Benoit ve Notre Dame de Sion gibi ilk ve ortaöğretim seviyesindeki
okullar ile Amerikalılara ait İstanbul'da Robert Kolej, İsküdar Amerikan
Kız Koleji, Tarsus ve İzmir Göztepe'deki Amerikan Kolejleri'dir.
Çoğunluğu ilkokul
seviyesinde bazı İtalyan okulları ile İngiliz, Alman, Avusturya, ıran ve Bulgar okulları
da faaliyetine devam eden okullar arasındadır.
Daha önce binlerle ve yüzlerle ifade edilebilen
yabancı okulların sayısı Cumhuriyetle beraber onlara kadar inmiştir.
Lozan' da kapitülasyonların kaldırılması ve yeni Türkiye Devleti 'nin takip ettiği milli
eğitim ve kültür politikasının yabancı okullara uygulanması, sıkı kontrollerin getirilmesine
rağmen yine de bazı yabancı okulun kurallara uymadığı ve dini propagandaya
devam ettiği görülmüştür. Buna en açık örnek sözkonusu okullara gönderilen talimatlara
rağmen dini tasvirlerin kaldırılmadığı, Türk ve Müslüman öğrencilerin Pazar günleri
ayinlere götürüldüğü, ders kitaplarında İncil'den pasajların yer aldığı, Türkçe derslerinin
layıkıyla verilmediği hususları sıklıkla karşılaşılan problemler arasındadır. Bu kurallardan
birine veya birkaçına uymayan okulların kapatıldığı görülür.
Bu amaçla 1924 yılı
Nisanında 40'a yakın İtalyan ve Fransız okulu kapatılmıştır.
Yine Bursa Amerikan
Kız Koleji de din propagandası yapıldığı gerekçesiyle 1928 yılında kapatılan okullar
arasındadır34.
Türk Hükümeti'nin yabancı okullar konusundaki bu tavizsiz tavırlarından dolayı,
misyonerlerin faaliyetlerini devam ettirebilmek için taktik değiştirme yoluna gittikleri
görülür.
Çalışmalarını açıktan yürütemeyeceklerini anlayan bir kısım misyonerler kendi
ifadeleriyle yeni dönemde takip edecekleri eğitimin adını 'ahlaki eğitim' olarak nitelendirip,
'isimsiz Hıristiyanlık (unnamed christianity)' altında gizliden din propagandası
yapmaya devam edecekleri doğrultusunda karar alırlar.
Ancak bu yolla çoğunluğu
Türk ve Müslümanlardan oluşan öğrencilerini etkileyerek kişiliklerini değiştirmede başarılı
olacaklarına inanıyorlardı.
Bu konuda American Board'un 1923 tarihli yıllık raporunda
şöyle denilmektedir:35 "Kapitülasyonların kaldırılmasının misyonerler üzerindeki
etkisi çok derin oldu.
Bir kere Türkiye'de misyonerlikle meşgulolan herkesin zihniyetini
değiştirmesi gerekir.
Artık kurumlarının ecnebi ve yabancı devlet himayesinde olduğunu
akıllarından çıkarmasınıar. Bu kurumlar ülkenin kanunlarına ve herkese karşı aynı
olan adalete göre kendilerini yeniden düzenlesinIer.
Hayatlarının ve mülklerinin ülkenin
diğer insanlarınınkine göre hiçbir üstünlüğü yoktur.
Artık misyonerler kendilerinin
dışarıdan teminat altına alınmış bir adaletin imtiyazlı savunucuları oldukları fikrini
bıraksınıar. ınsanların içinde inşa edilen adalet duygusunun cazip destekleyicisi 01-
34Bu dönemdeki gelişmeler için bkz. Ayten Sezer, Atatürk Döneminde Yabancı Okullar(1923-38), Türk Tarih
Kurumu yayını, Ankara 1999.
35American Board Commissionaries Foreign Mission(ABCFM), Annual Report(AR) ,1923 , s.9,-1O,51-55'den nakleden
Mehmet Can, Orta Do~u'da Amerikan Politikası, İstanbul 1993, sI59-160.
179
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e; Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
suniar. Misyoner teşkilatımıza maddi manevi yardımda bulunanların Türk yönetimi altındaki
Amerikan misyonerlerinin bu durumlarına karşı tavırlarını yeniden ayarlamaları
imkansız değil sadece güç olacaktır..." .
Aynı kurumun 1924 tarihli bir raporunda ise
şöyle denilmektedir. "Hıristiyan öğretmenler..:hıristiyan düşünce ve yaşam temelinde
yatan prensipleri öğrencilere aktaracaklar, böylece misyonerlik Türk öğrencilerinin
hayatına Hıristiyan karakterini sokma fırsatına kavuşacaktır...".
Bir kısım misyonere
göre ise, Hıristiyanlığın tebliği, sınıf ve ders saatlerinin dışında tutularak da, Hıristiyan
ahlakı ile toplumsal yapısı, kurulacak sıkı dostluklar sayesinde anlatılabilirdi ve bu sayede
dinlerini 'yaşayarak' yayacaklarına inanıyorlardı. Bu durumu 1927 tarihli American
Board'un yıllık raporunda şu şekilde ifade ettiler37: "Kuruluşlar, kişisel ilişkiler kadar
etkili değildir, sınifta öğretim yerine şahsi arkadaşlık netice alır.
Misyonerlikfaaliyetlerinin
meyveleri bu dine dönmüşler değil, İsa 'nın yaşayış biçimini izleyecek olanlardır.".
Misyonerler bu amaçlarını aile, aile hayatı, meslek duygusu, insan haklarına saygı,
sorumluluk, boş zamanları değerlendirme gibi konular üzerinde durarak gerçekleştirmeye
çalışırlar38.
Talas Amerikan Okulunda öğretmenlik yapan William Griswold bu konuda
şunları yazmıştır39: "...biz Hıristiyan öğretmenler ahlaklı ve zeki karaktere sahip
öğrenciler mezun etmeliyiz...".
Misyoner eğitim ve öğretim kurumlarında verilen derslerde
genellikle tartışma konularının İncil'den alındığı, sadakat, temiz kalplilik gibi belirli
konularla yalnız bir fikre götüren yolların' daima gizli ve isimsiz kalmak kaydıyla
Hıristiyanlıktan geçtiği bu okullardan mezun olan pekçok kişinin tesbitleri arasında yeralırW.
Özellikle Cumhuriyet'in ilk yıllarında misyoner okullarındaki bu tip faaliyetlere
dikkat çeken haberlere gerek dönemin basınında gerekse misyonerlere ait kaynaklarda
rastlamak mümkündür41.
Yine bu dönemde misyonerlerin takip etmeleri gereken taktikler
konusunda James E. Dittles isimli misyoner şu tekliflerde bulunur: 421. Hıristiyanlığın
doğrudan doğruya bildirilmesi, 2. Açıktan dini iştirakin sağlanması... 3'zımni dini
öğretim.
Burada, faaliyetlerin dini olduğunu belli etmeden hıristiyanlık tebliğinin daha
çok ilim, çocuk bakımı yahut siyaset gibi "laik"şartlar altında yapılması istenir.
Ayrıca,
Türklerin arasına katılınarak insani hareketlerle halkın sempatisinin kazanılması ve
dini telkinlerde bulunulması tavsiye edilmektedir. Bir diğer yol ise, zımni yani örtülü
36 ABCFM Report, 1924, p.73'ten nakleden Roger Trask, The Vniıed States Response to Turkish Nationalism and
Reform 1914-1939, Minneapolis 1971, s.151.
37 ABCFM, Annual Reports, 1927, s.55'ten nakleden Can, age, s. 161
38 Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara, 1991, s. 51-52
39 William J. Griswold, Proof of the Pudding, İstanbul 1964, s. 5-9.
40 Enver Baytan, Hıristiyan Misyonerleri Nasıl Çalışıyorlar, İstanbul 1965, s. 19.
41 Bu konudaki örnekler için dönemin Hayat ve Resimli Ay Mecmua1arı ile gazetelerine bakılabilir.
42 James E. Ditt1es, "The Chiristian Mission and Turkish Islam", The Muslim World, Nisan 1955, No:2, Cilt:XL V,
s. 134-144; Bu yazı Turhan Yöriikan tarafından Hıristiyan Misyonu ve Türk Düşmanlığı, (Ankara 1957) adıyla
küçü bir kitapçık olarak Türkçeye çevrilmiştir.
180
180
* * *
Ayten SEZER
olarak dolaylı yollardan dini öğretim tekniğinin uygulanmasıdır. Aynı yazıda bu son
taktiğin Cumhuriyetin ilanından itibaren son otuz yılda takip edilen bir metot olduğu
vurgulanmaktadır .
1960'lı yıllarda Türk basınında yer alan bazı,haberlerde, Birleşmiş Kiliseler ve Dünya
Misyonerlerinin İstanbul'daki merkezleri olan "Bible House"(İncil Evi) tarafından
yayınlanan bir broşürden söz edilmektedir. Bu broşürde Hıristiyanlığı Yakın Doğu'da
ve özellikle Türkiye'de yaymak isteyen Misyon Teşkilatı'nın Tarsus, Üsküdar ve
İzmir' deki Amerikan Kolejlerinin isimlerinden bahsedilerek, anılan eğitim kurumlarının
gayelerine olan hizmetlerinden dolayı kiliselerin yapmış olduğu sınırsız maddi yardımlardan
bahsedildiği yazılmaktadır.
Aynı broşürde devamla, son kırk yıldır misyon üyelerinin
özellikle Türkiye'de Hıristiyanlığı sistematik bir şekilde aşılamaya başarılı oldukları,
dolayısıyla bu gaye için grup halinde çalışan Öğretmen, Doktor, Hastabakıcı vs.
misyonerlerin Dünya Kiliselerinden devamlı maddi yardım gördüğü ve amaçlarına erişmek
için her türlü yola başvurulduğu ifade ediliyordu.
Ayrıca Türkiye'deki okullara son
bir yıl içinde yüzyinni misyonerin sokulmuş olması 'Teşkilatın büyük başarısı' olarak
belirtilmiş ve üyeler bu konudaki başarılarından dolayı tebrik edilmiştir43.
'Bible House'
1966 yılındaki gizli çalışmalarını Ankara'ya nakleder ve Birleşmiş Kiliseler buraya
otuz misyoner daha gönderir. Daha önce 92 milyon lira olan yıllık tahsisat 1966' da
130 milyona çıkarılır.
Aynı yıllarda Hıristiyan misyoner örgütünün İstanbul'daki okul
ve hastanelerinde görevli öğretmen, doktor ve hastabakıcı sayısı 288 olarak verilirken,
Kiliseler Birliği'nin 'Bible House'a 50 milyon Türk Lirası ek yardımda bulunulacağı da
belirtiliyordu.
Bu teşkilatın bütçesinin 1973 yılına gelindiğinde 500 milyonun üzerine
çıktığı görülür.
Yukarıdaki rakamlar da göstermektedir ki, yapılan yardımların boşuna
olmadığı ve Türkiye'de sinsice yürütülen misyonerlik faaliyetlerinin bir şekilde sürmekte
olduğudur.
SONUÇ
Türkiye'nin coğrafi konumu, Asya ile Avrupa'yı birbirine bağlayan bir alanda yer alması,
zengin yeraltı ve yerüstü kaynaklarına sahip olması, dünyanın değişik medeniyet
ve kültürlerine beşiklik yapmış bir bölgesinde bulunması, yüzyıllardan beri çeşitli tehditlere
maruz kalmasına vesile teşkil etmektedir.
Bir başka deyişle jeopolitik ve jeostratejik
açıdan önemi yüzünden bölgede menfaati olan ve dolayısıyla Türkiye'nin güçlenmesini
istemeyen çevreler tarafından her yol denenerek ülkemize yönelik örtülü ve sinsice
yürütülen pek çok faaliyetin sürdürüldüğü bilinmektedir.
Bu tehlikelerden biri de Türkiye'de yüzyıllardır yürütülen misyonerlik faaliyetleridir.
ünceleri dini gayelerle başlayan bu faaaliyetler, daha sonra ait oldukları ülkelerin
emperyalist gayelerini gerçekleştinnek için siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik nüfuz
43 RaufTamer. "İslam Camiasındakl Hıristiyan Casuslar" Yeni Istanbul. 22,23 Eylül 1966.
Lin
181
* * *
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e.. Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
sağlamanın yollarından biri olarak kullanıldı.
Sözkonusu amaçlarını gerçekleştirebilmek
için gittikleri toplumları kendi dinlerinden, dillerinden ve kültürlerinden koparmanın
yollarını deneyen misyonerler takip ettikleri metotlarla kültürsüzleştirdikleri toplum
üzerinde etkili olmaya çalışırlar.
Böylece kültür emperyalizminin öncülüğünü yapan
misyonerler ortaya çıkan boşluktan yararlanarak kendi din, dil ve kültürlerini yerleştirmek
için çaba sarfederler. Bunun için en fazla eğitim ve öğretim kurumları ile sağlık
kuruluşlarını kullanmışlardır.
Açtıkları bu kurumlarda yürüttükleri çalışmalarla Osmanlı
toplumundaki etnik ve dini bakımdan farklılıklar gösteren unsurların bağımsızlık hareketlerine
zemin hazırladılar.
Eskiden olduğu gibi günümüz Türkiyesi'nde de gerek
anılan kurumlarda verilen eğitim yoluyla gerekse yasalolmayan yollardan ülkeye soktukları
yayınlarla misyonerlik faaliyetlerine gizli, açık ya da örtülü olarak devam edildiği
görülmektedir.
Bu tür etkilerden kurtulabilmek için toplumun her kesiminin gerek
eğitim ve öğretim kurumları vasıtasıyla gerekse kitle iletişim araçları yoluyla gerekli
bilgilerle aydınlatılması ve sözkonusu faaliyetlerin kontrol altında tutulmasında yarar
vardır.
KAYNAKÇA
Akgün, Seçil, "Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Mes~lesindeki Rolü", Atatürk Yolu, Mayıs 1988,
Yı1:1, Sayı:1,s.1-13.
Ayverdi, Samiha, Misyonerlik Karşısında Türkiye, İstanbul 1969.
Baytan, Enver, Hıristiyan Misyonerleri Nasıl Çalışıyor, İstanbul 1965.
Can, Mehmet, Orta Doğu'da Amerikan Politikası, İstanbul1993.
Cilacı, Osman, Hıristiyanlık Propagandasıve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1990.
Çavdar, Tevfik, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, İstanbul 1970.
DeNovo,John, American Interest and Policies in the Middle East, 1900-1939, The University of Press
1963.
Dinçer, Nahit, Yabancı ÖzelOkullar, İstanbul1978.
Diules, James E.,"The Chiristian Mission and Turkish Islam", The Muslim World, Nisan 1955, No:2,
CiltXLV, s.134-144.
Ergin, Osman Nuri, Türk MaarifTarihi, Cilt:1-2, İstanbul 1977.
Gordon, Leland James, American Relations With Turkey, 1830-1930, Philadelphia University of
Pennslyvania Press 1932.
Greenwood, Keith Maurice, Robert College:The American Founders, The Johns Hopkins University,
Ph.D,1965.
Griswold, William J., Proof of the Pudding, İstanbul 1964.
Halidi,Mustafa-Ferruh,Ömer, Misyonerler, Eğitim ve Siyaset, İstanbul 1991.
Karabekir, Kazım, "Misyonerlerin Faaliyeti", Yeni Sabah Gazetesi, 11-12 Kanunusanı 1939.
Kırşehirlio~lu, E. Türkiye'de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul 1963.
182
* * *
Ay ten SEZER
Kocabaşogıu, Uygur, "Osmanlı İmparatorlugu'nda xıx. Yüzyılda Amerikan Matbaaları ve Yayımcılıgı",
Murat Sarıca Armaganı (Ayrı basım), İstanbul 1988.
Kocabaşogıu, Uygur,"Dogu Sorunu çerçevesinde Amerikan Misyoner Faaaliyetleri", Tarihi Gelişmeler
İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu(I?ün-Bugün- Yarın), Ankara 1992.
Kocabaşogıu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu' daki Amerika, İstanbul 1989.
Kodaman, Bayram, Şark Meselesi IŞlgl Altında Sultan Sultan Abdülhamid'in Dogu Anadolu
Politikası, İstanbul, 1983.
Kodaman, Bayram, "Şark Meselesi", Türk Yurdu, Ekim 1997, Sayı: 122, s.22-32.
Kuran, Ercüment,"ABD'de Türk Aleyhtarı Ermeni Propagandası", Uluslararası Terörizm ve Gençlik
Sempozyumu Bildirileri, Sivas 1985'ten ayrı basım.
Mears, Eliot Grinnel, Modem Turkey, New York 1924.
"Misyon", Meydan Larousse, Cilt9, s.843.
"Misyonerlik", AnaHritannica, Cilt:16, s.144.
Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman Nüfuzu, İstanbul 1983.
Polat, İlknur, "Türk İtalyan İlişkileri çerçevesinde İtalyan Okulları", Atatürk. Yolu, Kasım 1989,
Yıl:2, Sayl:4.
Polvan, Nurettin, Türkiye'de Yabancı Öğretim, Ciltl, İstanbul 1952.
Sausa,Nasım, The Capitulatory Regime of Turkey, Baltimore 1933.
Sezer, Ayten, Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923-38), Türk Tarih Kurumu yayını, Ankara,
1999.
Stone, Frank A., Academies for Anatolia,1830-1980, University Press of America, 1984.
Şimşir, Bilaı, "Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine", Tarih Boyunca Türklerin Ermeni
Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984, Erzurum), Ankara 1985.
Tamer,Rauf,"İslam Camiasındaki Hıristiyan Casuslar", Yeni İstanbul, 22,23 Eylül 1966.
Tekeli, İlhan, "Osmanlı İmparatorlugu'ndan Günümüze Egitim Kurumlarının Gelişimi", Cumhuriyet
Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:3.
Tozlu, Necmettin, Kültür ve Egitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara 199!.
Trask, Roger, The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minniapolis
197!.
Uralgiray, Yusuf, İslam Aleminde Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1977.
Yörükhan, Turhan, Hıristiyan Misyonu ve Türk Düşmanlıgı, Ankara 1955.
Who is Who RC-ACG Alumni Community, RC-ACG Mezunlar Toplulugunda Kim Kimdir?, İstanbul
185
* * *
