GAGOĞUZİSTAN

Moldova'nın güneyindeki, tarihî adıyla 'Besarabya', bugünkü adıyla 'Bucak' bölgesinde bulunan Gagoğuz Yeri Özerk Cumhuriyeti'nde, 1989 rakamlarına göre 173 bin, bugünkü tahminlere göre 200 bin civarında Gogoğuz Türkü yaşamaktadır. Başkenti Komrat olan ve kendi parlamentosu ile 'Başkan'ı bulunan Özerk Cumhuriyet, Moldova Hükümetinde de bir bakan ile temsil edilmektedir. Gagoğuz Türklerinin 8 bin kadarı, Moldova'nın başkenti Kişinev'de yaşamaktadır.

Gagoğuzlar, bulundukları topraklarda özerk bir yönetim oluşturmak amacıyla, 1989'dan itibaren harekete geçtiler. 21 Ağustos 1990'da aldıkları, 'Özerk Gagoğuz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti' kararı, Moldova Yüksek Sovyet'i tarafından iptal edildi.Buna rağmen, 25 Ekim 1990'da Özerk Cumhuriyet için seçim yapan Gagoğuzlar'ın bu teşebbüsü, 50 bin Moldovalı aşırı milliyetçinin silahlı saldırısıyla karşılandı. Gerginlik, Rus askerlerinin araya girmesiyle yatıştırıldı. 31 Ekimde Komrat'ta Gagoğuz Yüksek Sovyeti kurularak, 'Başkan'lığa Stepan Topal getirildi. 1991'de Moldova'nın SSCB'den bağımsızlığını kazanmasının ardından, Gagoğuz Türkleri de 'Özerk Cumhuriyet' ilan ettiler. Moldova Parlamentosu, 23 Aralık 1994'te çıkardığı özel bir kanunla, Gagoğuz Yeri Özerk Cumhuriyeti'nin hukukî meşrûiyetini tanıdı.

1996'daki seçimlerde Başkanlık görevine, Gheorghi Tabunşcik seçildi. 1999'da ise, Dimitri Kroytor Gagoğuz Yeri'nin Başkanı oldu. Başkan'lıktan sonra ikinci önemli görev olan Halk Topluluğu (Parlamento) Başkanlığı görevini ise Mihail Kendigelen yürütmektedir. Gagoğuz Cumhuriyeti Başkanı, Moldova Hükümetinde de 'Bakan' sıfatıyla yeralmaktadır.

Kâhir çoğunluğu Müslüman olan Türk soyunun, Hıristiyanlığı seçen birkaç küçük kolundan en önemlisi olan Gagoğuzların kökü, yaklaşık 10 asır önce Altaylar'dan koparak, Karadeniz üzerinden Balkanlar'a ulaşan Peçenek, Kıpçak ve Uz (Oğuz) Türklerine dayandırılıyor. Bu Türk boylarının Balkanlar'daki tarihi çok fazla bilinmiyor. Bilinen, bunların daha önce Bulgaristan coğrafyasında yaşadıkları. Dobruca bölgesinde 12'inci yüzyılda Balık Bey önderliğinde devlet kuran Gagoğuzların başına, 1357'de Balık Bey'in ölümü üzerine Dobrotiç geçti. 1386'da Yanko (Ivanko) Gagoğuzların lideri oldu. Daha sonra, 1417'de, bu küçük Oğuz devletininde içinde yer aldığı Balkan toprakları, Osmanlı hakimiyetine geçti. Bulgarların baskıları sonucu, 1750'den itibaren Rusya'ya göç eden Gagoğuz Türkleri, 1769-1791 döneminde Tuna boylarına ve 1801-1820 arasında da Besarabya'ya yerleştiler.

Gagoğuzların, bugünkü topraklarında 1906'da ilan ettikleri Komrat Cumhuriyeti'nin ömrü, sadece 15 gün sürdü. Bunun dışında Gagoğuzlar, Rus, Romen ve Moldova yönetimi altında yaşadı. 1940'ta Moldova Sosyalist Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla, Gagoğuzların yüzde 80'i Moldova, yüzde 20'si de Ukrayna sınırları içinde kaldı.

Osmanlı'nın son dönemlerinde, Slavlar tarafından Anadolu Türklüğüne karşı kullanılmaya çalışılan Gagoğuz Türkleri, Bulgarların başlattığı bağımsızlık hareketi içinde önemli rol oynadılar. Balkan Savaşı sırasında Osmanlı aleyhine çalışmaları üzerine, Trakya'daki Gagoğuzlar sınır dışı edildi. Bugün Bulgaristan sınırları içinde bulunan Gagoğuzlar, Osmanlı'dan sürgün edilen toplulukların bakiyesidir. Gagoğuzlar içinden birçok Bulgar devlet adamı yetişti. Bulgaristan'ın bağımsızlığını elde etmesinde önemli rolü olan ve bu ülkede başbakanlık yapan Aleksandr Malinof' un da Gagoğuz Türkü olduğu belirtiliyor.

Türkiye, Cumhuriyetin kurulduğu ilk yıllardan itibaren Gazgoğuz Türkleriyle ilgilendi. Mustafa Kemal Paşa'nın isteği doğrultusunda Romanya'ya Büyükelçi tayin edilen Hamdullah Suphi Tanrıöver, bu ülke sınırları içerisindeki Gagoğuz, Tatar Türkü ve Osmanlı bakiyesi Türklerin, kendi kültür ve kimliklerini korumaları için yoğun çaba gösterdi. Hatta Tanrıöver, Gagoğuz Türklerinin topluca Türkiye'ye getirilerek, Trakya ve Marmara bölgesine yerleştirilmesi yönünde çaba harcadı. Fakat, Atatürk'ün, 'Dış Türklerin kendi topraklarında kalması' yolundaki isabetli siyaseti, buna izin vermedi.

Diğer taraftan, 1930'lu yılların sonuna doğru, Atatürk'tün emriyle, o dönemde topraklarının önemli bölümü Romanya sınırları içinde olan Gagoğuzlara 80 ilkokul öğretmeni gönderilmişti. Çoğunluğu Köstence ve Mecidiye'deki Türklerden oluşan ve bir kısmı da Türkiye'den gönderilen bu öğretmenler, İkinci Dünya Savaşı başlangıcına kadar Gagoğuz bölgesinde görev yaptılar. Savaş başlayınca, bu öğretmenlerin çoğu geriye döndü. Dönmeyip, orada kalanlar, bölgenin Kızılordu tarafından işgalinden sonra, Sovyet Rusyası tarafından, 'Türk casusu' suçlamasıyla ve 25 yıl hapis cezasıyla Sibirya'ya gönderildi. Stalin'in ölümüyle çıkarılan af üzerine salıverilen bu öğretmenlerden, sadece biri Gagoğuz Yeri'ne döndü. Bu öğretmenin adı, Ali Niyazi Kantarelli idi. 1937-1939 arasında Kıpçak köyünde öğretmenlik yapan Kantarelli, İvanna Talmaç adlı, 3 çocuklu, dul bir Gagoğuz kadınla evlendi. Alman işgali ve Bolşeviklerin bölgeyi yeniden ele geçirmesi sırasında, bir ailesi olduğu için bulunduğu yeri terk etmeyen Ali Kantarelli ve eşi İvanna, casus suçlamasıyla 25 yıla mahkûm edildi. 15 yıllık Sibirya sürgününden, Stalin ölünce kurtuldu ve Gagoğuz Yeri'ne döndü. Orada 1977'yekadar öğretmenliğe devam etti ve emekli oldu. Eşinin de ölümü üzerine, bugün Ukrayna sınırları içinde kalan Bolgrad'a, üvey oğlu Piyotr Andreviç Talmaç'ın yanına gitti. 1994'te Bolgrad'da öldü. Ali Kantarelli, çok sayıda Gagoğuza Türkçe öğretti. Moldova Yazarlar Birliği Başkanı ve Milli Eğitim Bakanı eski yardımcısı Nikolay Babaoğlu, Kantarelli'nin öğrencilerinden biri.

Ortodoks Hıristiyan olmalarına rağmen, Gagoğuz Türkleri 'Allah' lafzını kullanır. Ayrıca Hıristiyanlıkta olmayan kurban ibadeti, Gagoğuzlarda bulunmaktadır. Kurban, 'Allahlık' diye adlandırılır. Gagoğuz yerleşim yerlerinin bir bölümü Ukrayna toprakları içinde yer almaktadır. Bu bakımdan, Moldova dışındaki Gagoğuz Türklerinin 70 bin kadarı Ukrayna'da yaşamaktadır.Gagoğuz Yeri'nin şehirleri Komrat, Çadırlunga ve Volkaniş'tir. Bunların dışında, Özerk Cumhuriyet sınırları içinde 29 köy ve kasaba bulunmaktadır.